Najważniejsze fakty z historii Wyższego Urzędu Górniczego w Katowicach

Logo jubileuszu Swoją historię współczesny polski nadzór górniczy zaczął pisać 24 czerwca 1922 roku. W tym to dniu, uchwałą Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej utworzono Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach. Następnie w ciągu trzech dni w jego obrębie ustanowiono cztery okręgowe urzędy górnicze: w Rybniku, Królewskiej Hucie (obecnie Chorzów), Katowicach oraz Tarnowskich Górach.

Dlaczego proces tworzenia polskiego nadzoru górniczego trwał tak długo? Wynikało to z faktu, że odzyskanie przez Polskę niepodległości i pełnej suwerenności terytorialnej było wynikiem długiego i złożonego procesu trwającego od roku 1918 do1922. Poszczególne ziemie były stopniowo przyłączane do państwa polskiego, a zatem i porządkowanie spraw nadzoru górniczego wymagało wielu niełatwych zabiegów formalno-prawnych. Na ziemiach tworzącego się na nowo państwa polskiego funkcjonowały wszak trzy różne „pozaborcze” struktury władz górniczych, oparte na trzech różnych ustawach górniczych z drugiej połowy XIX wieku.

Nowe władze górnicze, którymi kierował starosta górniczy inż. Zygmunt Malawski, energicznie wzięły się do pracy. 15 lipca 1922 r. urząd wydał uroczystą odezwę do górników. Informował w niej m.in. o objęciu „naczelnej władzy górniczej” przez WUG i apelował o ofiarną i bezpieczną pracę na chwałę wolnej Polski. Jednocześnie zadeklarował, że WUG będzie obrońcą słusznych praw górniczych. Przede wszystkim jednak miał czuwać nad bezpieczeństwem pracy w kopalniach i w ogóle nad bezpieczeństwem publicznym, gdy roboty górnicze mogą mu zagrażać, wydawać w miarę potrzeb stosowne przepisy górniczo-policyjne, nadzorować przygotowanie do zawodu górnika, doglądać miernictwa górniczego, a w końcu przypisano mu również nadzór nad szkodami górniczymi.

Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach mieścił się początkowo w budynku hotelu „Wiener Hof” (obecnie siedziba Muzeum Śląskiego przy Al. Korfantego) i miał następujące wydziały: techniczny, prawny, mierniczy, socjalny, finansowy, administracyjny oraz sekretariat. Sprawy personalne podlegały bezpośrednio Dyrektorowi WUG (tak brzmiał wówczas służbowy tytuł kierownika tego urzędu).

Rok później, 2 lipca 1923 roku katowicki WUG wydaje „Rozporządzenie Górniczo-Policyjne WUG” - zbiór przepisów określających zasady bezpiecznej pracy w zakładach górniczych. Przy opracowaniu tego dokumentu Wyższy Urząd Górniczy uwzględniał najnowsze zdobycze techniki górniczej i korzystał z doświadczeń władz górniczych innych państw. W rozporządzeniu m.in. uzupełniono i uszczegółowiono postanowienia o budowie wyrobisk górniczych, wydano nowe przepisy dotyczące wykonywania robót strzelniczych i postępowania z materiałami wybuchowymi, zmodernizowano przepisy, mające na celu zapobieganie niebezpieczeństwu eksplozji gazów i pyłu węglowego, zaostrzono dozór techniczny na kopalniach oraz unormowano sprawy ratownictwa górniczego na kopalniach. To z inicjatywy WUG w Katowicach w roku 1925 powstała Centrala Ratownictwa Górniczego - Stacja Doświadczalna w Pniowcu koło Tarnowskich Gór. Rok później została ona przekształcona w ośrodek o nazwie Kopalnia Doświadczalna „Barbara”, Centrala Ratownictwa Górniczego i Obserwatorium Magnetyczne w Mikołowie. Warto dodać, że Kopalnia Doświadczalna „Barbara” istnieje do dziś.

Pierwsze polskie prawo górnicze wprowadzono rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 5 grudnia 1930 r. weszło w życie 1 stycznia 1932 roku (w województwie śląskim 1 stycznia 1933 r.). Według zawartych tam uregulowań nadzór władz górniczych w zakresie bezpieczeństwa ruchu technicznego zakładów górniczych obejmował m.in. sprawy:

ochrony wyrobisk górniczych i urządzeń zakładu górniczego, jako też zakładów sąsiednich,
bezpieczeństwa technicznego pracy,
bezpieczeństwa życia i zdrowia osób postronnych, znajdujących się w obrębie zakładu górniczego i w jego sąsiedztwie, zarówno pod ziemią jak i na powierzchni,
ochrony powierzchni w interesie bezpieczeństwa życia i zdrowia ludzkiego,
ochrony obszarów objętych planami zabudowania miast przed takiem ich uszkodzeniem wskutek robót górniczych, że mogłyby się one stać niezdatnymi do zabudowy,
ochrony leczniczych źródeł mineralnych,
zapobieganiu innym szkodom, jakieby ruch techniczny zakładu górniczego mógł wyrządzić interesowi publicznemu,
baczeniu, by ludność nie byłą pozbawiona wody do picia i dla celów gospodarczych.

W okresie międzywojennym Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach swoim zasięgiem terytorialnym obejmował województwa: łódzkie, śląskie, poznańskie, pomorskie oraz powiat częstochowski z województwa kieleckiego. W latach 30. jego siedziba została przeniesiona na ul. Mickiewicza, do gmachu Banku Gospodarstwa Krajowego. Dodajmy, że poza Katowicami wyższe urzędy górnicze działały w Krakowie i Lwowie.

Po II wojnie światowej w marcu i kwietniu 1945 roku, zakłady górnicze zostały przekazane władzom polskim. Już we wrześniu tego roku, WUG w Katowicach wydał w formie rozporządzenia „Przepisy bezpieczeństwa na kopalniach węgla kamiennego”. Ostatnim formalnym elementem tego początkowego okresu organizowania górnictwa po II wojnie światowej, w nowych uwarunkowaniach historycznych i terytorialnych, była uchwalona 3 stycznia 1946 roku, ustawa nacjonalizacyjna.

Do 15 lutego 1951 roku na terenie Polski istniały dwa Wyższe Urzędy Górnicze - w Katowicach i Krakowie. 16 lutego 1951 r., zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 3 stycznia 1951 r., scalono je. Odtąd istniał już tylko Wyższy Urząd Górniczy w Katowicach - w Krakowie powstała Delegatura WUG, odpowiadająca za sprawy związane z wydobywaniem ropy naftowej, gazu ziemnego, rudy żelaznej, soli i solanek oraz innych minerałów.

Ponieważ prawo górnicze z 1930 roku nie pasowało do ówczesnych realiów, od 1950 roku opracowywany był projekt nowego prawa górniczego. Weszło ono w życie dekretem z 6 maja 1953 roku, który był oparty na zasadzie społecznej gospodarki złożami kopalin i eksploatacji tych złóż, zgodnie z narodowymi planami gospodarczymi, przy założeniu, że prawo wydobywania kopalin służy wyłącznie państwu, jeżeli prawo górnicze nie stanowi inaczej.

Kolejny przełom w działalności instytucji nadzoru górniczego nastąpił pod koniec lat 80. i na początku lat 90. minionego wieku. Zdając sobie sprawę z nowych wyzwań jakie stawia gospodarka wolnorynkowa, od 1988 roku prowadzono intensywne prace nad nową ustawą górniczą. Ustawa Prawo geologiczne i górnicze weszła w życie 4 lutego 1994 roku. Określała ona zasady wykonywania prac geologicznych, wydobywania kopalin ze złóż oraz związanej z prowadzeniem tej działalności ochrony środowiska. Ustawa ta, wraz z nowelizacją z 2001 roku, stworzyła system spójny z obowiązującymi wymaganiami prawa Unii Europejskiej, dostosowany do potrzeb gospodarki rynkowej, zabezpieczający interesy państwa odpowiedzialnego za prawidłowe wykorzystanie bogactw wnętrza ziemi, interesy społeczności lokalnych bezpośrednio narażonych na skutki działalności geologicznej i górniczej oraz interesy podmiotów gospodarczych prowadzących taką działalność.

Obecnie nadzór górniczy opiera się w swojej działalności na ustawie z 9 czerwca 2011 r. - Prawo geologiczne i górnicze, która weszła w życie 1 stycznia 2012 roku. Od tego czasu jest w miarę potrzeb nowelizowana, dostosowując swoje zapisy do wciąż zmieniających się warunków prawnych, społecznych i ekonomicznych. Organy nadzoru muszą bowiem godzić egzekwowanie wysokich standardów bezpieczeństwa z respektowaniem swobody działalności gospodarczej, naturalnym dążeniem przedsiębiorców do uzyskania zysku ekonomicznego oraz obawami mieszkańców i władz lokalnych przed wpływem działalności górniczej na warunki życia i stan środowiska naturalnego.

Cele określone w misji Wyższego Urzędu Górniczego oraz okręgowych urzędów górniczych wynikają bezpośrednio z dążenia do realizacji podstawowych praw człowieka, a więc prawa do ochrony życia i zdrowia oraz do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Jednocześnie wychodzą naprzeciw idei zrównoważonego rozwoju oraz potrzebom i oczekiwaniom społeczeństwa w tworzeniu nowoczesnej administracji związanej z przemysłem wydobywczym.

Wyższy Urząd Górniczy skupia swoje ustawowe zadania w pięciu podstawowych obszarach nadzoru i kontroli, do których należą:

bezpieczeństwo i higiena pracy oraz bezpieczeństwo pożarowe,
ratownictwo górnicze,
gospodarka złożami kopalin w procesie ich wydobywania,
ochrona środowiska - w tym zapobiegania szkodom,
budowa i likwidacja zakładu górniczego - w tym rekultywacji gruntów i zagospodarowania terenów po działalności górniczej.

Ponadto Wyższy Urząd Górniczy pełni nadzór i kontrolę nad rekultywacją gruntów oraz zagospodarowaniem terenów po działalności górniczej. Czuwa także nad gromadzeniem i celowym wykorzystaniem środków funduszu likwidacji zakładu górniczego.

Bardzo istotnym obszarem działalności Wyższego Urzędu Górniczego jest także współpraca z uczelniami wyższymi oraz ośrodkami naukowo-badawczymi związanymi z górnictwem. Dzięki niej WUG oraz okręgowe urzędy górnicze są w stanie na bieżąco badać przyczyny zagrożeń i okoliczności wypadków w zakładach górniczych. WUG nieustannie dąży do tego, by wspomagać proces wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem pracy. Czyni również starania, by skutecznie przyczyniać się do doskonalenia organizacji i wyposażenia służb ratownictwa górniczego. Realizując cele strategiczne, Wyższy Urząd Górniczy stwierdza kwalifikacje osób kierownictwa i dozoru ruchu zakładów górniczych, mierniczych górniczych, geologów górniczych i geofizyków górniczych oraz osób zatrudnionych na stanowiskach wymagających szczególnych kwalifikacji. Ponadto zatwierdza plany ruchów zakładów górniczych i bada prawidłowość stosowanych i przewidzianych do stosowania w kopalniach rozwiązań technicznych, dopuszcza do stosowania w zakładach górniczych maszyny oraz prowadzi kontrolę urządzeń energomechanicznych.

Wyższy Urząd Górniczy wspiera różne inicjatywy badawcze i naukowe, popularyzuje wiedzę o zagrożeniach i przyczynach wypadków w górnictwie oraz metodach i sposobach ich zapobiegania. Prezes Wyższego Urzędu Górniczego często obejmuje honorowym patronatem seminaria i konferencje poświęcone najbardziej żywotnym i ważnym problemom, z którymi boryka się współczesne górnictwo.

Niezwykle istotnym zadaniem Wyższego Urzędu Górniczego jest również doskonalenie kwalifikacji pracowników górnictwa. Przejawia się ono w popieraniu wszelkich inicjatyw podejmowanych w tej dziedzinie, a także w organizacji licznych konferencji, sympozjów i konkursów dotyczących obszarów bezpieczeństwa i higieny pracy w górnictwie, jak również ochrony środowiska. Warto w tym miejscu zauważyć, że już po raz 22. WUG zorganizował w maju tego roku, wraz ze Stowarzyszeniem Inżynierów i Techników Górnictwa oraz Głównym Instytutem Górnictwa, konferencję „Problemy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w polskim górnictwie”. Wyższy Urząd Górniczy jest także od ponad 30 lat wydawcą i kolporterem miesięcznika naukowo-technicznego „Bezpieczeństwo Pracy i Ochrona Środowiska w Górnictwie”, w którym upowszechnia wiedzę z zakresu przemysłu wydobywczego i nadzoru górniczego.

Urząd bardzo aktywnie współpracuje z instytucjami publicznymi oraz centralnymi organami administracji rządowej w zakresie wykonywanych zadań statutowych. Wielokierunkowe, planowe i skoordynowane działania organów nadzoru górniczego, przedsiębiorców, załóg zakładów górniczych, instytucji naukowo-badawczych oraz innych instytucji sprzyjają wymiernym efektom w zakresie bezpieczeństwa pracy załóg górniczych.

Wyższy Urząd Górniczy współpracuje także z organami samorządowymi. Działania te dotyczą przede wszystkim planowania przestrzennego na terenach górniczych, szczególnie w sferze koordynowania eksploatacji górniczej pod obiektami i terenami chronionymi.

Dotychczasowe doświadczenie Wyższego Urzędu Górniczego i okręgowych urzędów wyraźnie pokazują, że dla dalszej poprawy bezpieczeństwa pracy w górnictwie nieodzowna jest pełna konsolidacja wysiłków i starań o wielostronnym charakterze. Nie podlega dyskusji fakt, że nadzór górniczy jedynie poprzez konsekwentne działania kontrolne, administracyjne i legislacyjne skutecznie wpływa na doskonalenie systemu ochrony pracy w przemyśle wydobywczym, pamiętając jednocześnie, że najważniejsze jest zdrowie i życie ludzkie a nie wynik ekonomiczny.

Obecnie w skład Wyższego Urzędu Górniczego wchodzi 11 jednostek terenowych, które nadzorują pracę blisko 7,5 tys. zakładów górniczych na terenie całej Polski. Okręgowe urzędy górnicze znajdują się w Gdańsku, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Krośnie, Lublinie, Poznaniu, Rybniku (Jankowicach), Warszawie i Wrocławiu. Uzupełnieniem instytucji nadzoru górniczego jest Specjalistyczny Urząd Górniczy w Katowicach o właściwości miejscowej obejmującej terytorium całej Rzeczypospolitej Polskiej.

Od czasu powstania Wyższego Urzędu Górniczego funkcję prezesa piastowali: Zygmunt Malawski 1922-1939, Roman Brzeski 1945-1946, Łukasz Głuszczak 1946-1948, Tadeusz Rumanstorfer 1948-1955, Edmund Grabowski 1955-1957, Tadeusz Lasek 1957-1964, Edmund Grabowski (ponownie) 1964-1973, Adam Szczurowski 1973-1974, Eryk Porąbka 1974-1976, Włodzimierz Lejczak 1976-1977, Władysław Naglik 1977-1986, Jerzy Malara 1986-1990, Janusz Steinhoff 1990-1994, Marian Filipek 1994-1998, Wojciech Bradecki 1998-2006, Piotr Buchwald 2006-2008, Piotr Litwa 2008-2014, Mirosław Koziura 2014-2016, Adam Mirek 2017 - nadal. Wiceprezesami WUG są obecnie Krzysztof Król i Piotr Wojtacha, a dyrektorem generalnym Krystyna Samek-Skwara.